از نشانه های تصویری تا متن

از نشانه های تصویری تا متن

سينما، تصوير متحرك از نظام‏هاي نشانه شناسانه خاصي شكل گرفته است كه مي‏تواند سه پديده ديداري و سه پديده شنيداري را با هم به كار گيرد. نظام‏هاي نشانه‏هاي زبان شناسانه گفتاري «نشانه‏هاي كلامي)، موسيقيايي و آوايي را با نشانه‏هاي حركتي، تصويري و نوشتاري (نظام نشانه‏هاي زبانه شناسانه نوشتاري).

ما براي اينكه سخن فيلمي را كه محصول زبان سينما است، به درستي بشناسيم و در بررسي سميوتيكي سينماي ديني فاصله سخن مبتني بر كلمه را تا سخن مبتني برتصوير متحرك طي كنيم، ناگزير بايد درنظام‏هاي مختلف نشانه‏اي سينما دقت كنيم و ببينيم كه در نظام تركيبي نشانه‏هاي سينمايي و مناسبات دلالت گون و در هم تافته اين نظام‏هاي گوناگون، چگونه معناي ابتدايي مبتني بر فهم ديني شكل مي‏گيرد و چگونه از اين معناي ابتدايي عبور مي‏كنيم و به معناي ثانويه كه متضمن مفاهيمي ديني است، دست يابيم.

اگر چه لازم نيست هر تصوير متحرك در سينما در بردارنده هر شش نظام نشانه‏اي باشد، اما از نشانه‏هاي تصويري تا متن كاربرد، شش نظام مذكور با هم در سكانس نهايي ايثار(اندري تار كوفسكي) وصف شده است كه يكي از جذاب‏ترين تركيب‏هاي نشانه‏اي القا كننده حال و هواي ديني است: در اين سكانس كه پس از نما به سكانس آتش سوزي خانه جاي گرفته است، پسرك را مي‏بينيم كه سطل آب را به دشواري به پاي درخت خشك مي‏رساند و آن را آبياري مي‏كند.

كنار آن روي زمين دراز مي‏كشد و زمزمه مي‏كند: «در آغاز كلمه بود. چرا پدر؟» دوربين سايه درخت خشك را مي‏پيمامد و شاخه‏هاي خشك بر زمينه آب‏هاي درياچه كه در نور خورشيد مي‏درخشد، به چشم مي‏آيد. آواي شبانان كه در آغاز سكانس به گوش مي‏رسيد خاموش مي‏شود و به جاي آن پس از مدتي سكوت، آواي موسيقي به گوش مي‏رسد كه قطعه‏اي از پاسيون «انجيل به روايت متي قديس»، ساخته يوهان سباستين باخ است و بر تصوير شاخه‏هاي درخت و آب‏هاي روشن واژگاني نقش مي‏بندد: «به پسرم اندريدشا با اميد و اعتماد». با اين واژگان واپسين، فيلم تاركوفسكي به پايان مي‏رسد.

هر يك از نشانه‏ هاي متعلق به نظام‏هاي شش گانه، در اين سكانس با دقت، ظرافت و به گونه‏اي استادانه به كار آمده‏اند. نشانه‏هاي شمايلي و نمايه‏اي همگي در نور خورشيد، پس از زماني دراز كه در تاريكي سپري شده، و نيز پس از نما (سكانس آتش سوزي) تصوري از آرامش و صلح را به همراه دارند؛ گويي از دوزخي هراس آور به بهشت، قلمرو معصوميت و ايمان پا نهاده‏ايم.