مبانی , اصول و روش های آینده پژوهی

مبانی , اصول و روش های آینده پژوهی

آینده پژوهی یا آینده شناسی یا علم آینده درصدد است تا منابع، الگوها و دلایل تغییر یا ثبات یک مسأله به منظور توسعه آینده نگری و گسترش دامنه دوراندیشی را بررسی کند و انتخاب ها و احتمالات مختلف را در نظر بگیرد. به عبارت دیگر آینده پژوهی شامل گردآوری داده های کمی و کیفی در مورد احتمال، امکان، اولویت و ضرورت تغییر یا تغییرات خاص است که مبتنی بر آمار موجود و احتمالات آینده است. همان طور که در تاریخ (گذشته پژوهی) به دنبال توضیح حوادث و اتفاقات گذشته و کشف دلایل و زمینه های رخ دادن آنها هستیم، آینده پژوهی به دنبال درک نیروهای نهفته و خفته زمان حاضر و امکان بروز رخدادهای آینده است. در آینده پژوهی تمام احتمالات وقوع یک حادثه خوب یا بد، در آینده با دقت تمام سنجیده می شود.

کتاب حاضر از نوزده فصل تشکیل شده است.

در فصل اول با عنوان «کلیات»؛ نگارنده در مورد پیش بینی و آینده نگری؛ مفهوم پیش بینی؛ پیش بینی و تاریخ تحول علم بشر؛ آینده پژوهی؛ رویدادها؛ روندها و مسائل نوظهور؛ اقدام ها و تصویرها؛ اهمیت آینده نگری و علل توجه به آن؛ روانشناسی آینده نگری: ارزش های آگاهی از آینده (تأثیر آینده بر تفکر و اعمال)؛ اهداف آینده پژوهی؛ جایگاه علمی پیش بینی و آینده نگری به عنوان حوزه مطالعاتی بین رشته ای؛ پیش بینی معرفتی بین رشته ای (بررسی جایگاه پیش بینی در علوم مختلف)؛ مدیریت، برنامه ریزی و آینده نگری؛ پیش گویی نزد جامعه شناسان کلاسیک؛ آینده نگری علمی در حوزه اقتصاد؛ پیشینه آینده نگری در حوزه اقتصاد سیاسی؛ تأثیر مطالعات آینده بر حوزه هنر؛ پیش بینی و تکنولوژی (تأثیر تغییرات فنی و تکنولوژی بر شکل دهی مطالعات آینده)؛ تجربیات بین المللی در خصوص آینده شناسی تکنولوژی؛ تاریخچه آینده نگری؛ گونه های آینده پردازی؛ تأملی بر نگرش تافلری؛ پیش فرض های آینده پژوهی؛ پیش فرض های عمومی؛ پیش فرض های خاص آینده پژوهی؛ روش های تحقیق در آینده و چگونگی ارتباط آنها با موضوع وحدت و تنوع؛ ماهیت چند بعدی پیش بینی؛ نقدی گذرا بر آینده شناسی ها؛ آینده نگری و استراتژی؛ اهداف تحلیل استراتژیک و جایگاه پیش بینی؛ مشکلات طرح های پیش بینی در موضوعات استراتژیک؛ آینده نگری و بحران؛ سیاست پژوهی و آینده نگری؛ ضرورت اتخاذ رویکرد تحلیل چشم انداز در مباحث پیش بینی؛ داده های نادرست همراه با مدل های بی ثبات؛ اتکای مفرط به کمیت سنجی و بسط و گسترش روندهای گذشته به آینده؛ جایگاه آینده نگری در اندیشه دینی؛ اصول کلی در آینده نگری؛ اهداف کلی آینده نگری؛ سودمندی آینده نگری؛ دلایل و زمینه های بی توجهی به مطالعات آینده؛ جایگاه رشته آینده پژوهی در نظام دانشگاهی؛ ضرورت تعمیم و ترویج بینش آینده نگرانه در سطح آموزشی و عمومی؛ چارچوب مطالعات آینده پژوهی؛ نگاهی به مهمترین مشخصه های آینده؛ آینده شناسی و آینده نگری در ایران؛ وضعیت مؤسسات آینده نگری در ایران؛ ویژگی های شخصی آینده نگران؛ صیه های عملی برای تفکر درباره آینده بحث شده است.

در فصل دوم با عنوان «مبانی معرفت شناختی پیش بینی و آینده نگری»؛ پیرامون علم و مفاهیم پایه ای شناخت علمی؛ تعمیم و تکرار به مثابه پایه علم؛ معنای فلسفی و معرفتی پیش بینی در علم؛ دسته بندی موارد؛ جایگاه پیش بینی در معرفت علمی؛ علم، فلسفه و آینده نگری؛ ویژگی های پیش بینی علمی؛ منزلت قوانین در تبیین علمی؛ منزلت و مفهوم قوانین علمی؛ مدل قانون فراگیر؛ قانون علّی و مکانیسم علی(اصل علیت): بررسی روابط علّی از طریق بررسی تغییرات متقارن؛ نظم قانون وار؛ قانون مندی جامعه؛ مفهوم قانون؛ منزلت و جایگاه تبیین (و تئوری ها) در پیش بینی؛ تبیین و پیش بینی؛ ماهیت و مفهوم تبیین (نظریه ها) در علم؛ سوالات «چرا»دار؛ تبیین تجربی و تبیین تئوریک؛ تبیین و پیش بینی؛ مسئله جبر و اختیار (فطرت آدمی و قوانین بیرونی)؛ قوانین اجتماعی» و «اختیار انسان» از دیدگاه اسلامی؛ قلمرو آینده شناسی در دو حوزة علوم اجتماعی و مباحثی دینی؛ قوانین اجتماعی در بینش دینی؛ قانون مندی جامعه در قرآن کریم؛ برخی قوانین اجتماعی قطعی؛ موانع و مشکلات پیش بینی (نقدهای اساسی در بررسی روابط علّی و تبیین علمی)؛ آینده های ممکن؛ آینده های باور کردنی؛ آینده های محتمل؛ و آینده های مرجح یا مطلوب؛ بحث شده است.

فصل سوم با عنوان «تکنیک های پیش بینی و آینده پژوهی»؛ پیرامون مباحث روش شناختی در آینده نگری؛ استلزامات و اصول علمی حاکم بر پیش بینی؛ مراحل پیش بینی؛ انواع تکنیک های پیش بینی؛ عوامل مؤثر بر انتخاب تکنیک ها یا روش های پیش بینی؛ حوزه ها و عرصه های پیش بینی؛ کاربرد نظریه ها در آینده نگری؛ مدل آفرینی: استخراج مدل از نظریه؛ ساختن مدل های ترکیبی؛ ملاحظات روش شناختی در پژوهش های آینده شناسی؛ شفافیت؛ صحت ذاتی؛ توصیه پذیری؛ دخل و ربط داشتن؛ وضعیت اضطراری؛ مزیت تطبیقی؛ کیفیت فنی؛ سوگیری های شناختی در تخمین احتمالات؛ قاعده در دسترس بودن؛ استراتژی لنگرگیری؛ عدم اعلام و ابراز صحیح احتمالات؛ تأثیر اصل عدم قطعیت (پیچیدگی) بر نتایج مطالعات آینده؛ راهنمایی برای ارائه محصولات آینده پژوهی: نحوة سنجش ادراک عدم قطعیت؛ تعیین افق های زمانی برای مطالعات آینده شناسی؛ راه های گوناگون تعیین حدود و ثغور آینده؛ تکنیک های آینده پژوهی از جمله: پرتوافکنی؛ نمودارها یا درخت تأثیرات؛ شبکه های تأثیرگذاری؛ پیش بینی با روش پیشی گرفتن؛ سری های زمانی؛ اهداف سری های زمانی؛ و تحلیل ریسک؛ بحث شده است.

در فصل چهارم با عنوان «تکنیک سناریونویسی»؛ در مورد تاریخچه سناریونویسی؛ اهداف سناریو؛ انواع سناریوها؛ مراحل بیان سناریو؛ گام های سناریوسازی؛ مقدمات اصلی برای طراحی سناریو؛ مکانیسم سناریونویسی؛ مثال هایی عملی از تحلیل سناریو؛ تحلیل سناریوی چندلایه ای برای حمل و نقل بین المللی برای سال 2020؛ تحلیل سناریو به منظور بررسی پویایی های تورم در ترکیه؛ طراحی سناریو دربارة آینده اروپا؛ و ویژگی های اصلی و عوامل تحول؛ بحث شده است.

در فصل پنجم با عنوان «تکنیک تحلیل ماتریس تأثیر متقاطع»؛ در مورد تعریف و پیشینه تاریخی؛ مبانی روش تحلیل تأثیر متقاطع؛ فرآیند انجام روش؛ پیاده سازی تکنیک تحلیل ماتریس تأثیر متقاطع؛ راهنمای اجرای تکنیک تحلیل ماتریس تأثیر متقاطع؛ محسنات و ایرادات این روش بحث شده است.

در فصل ششم با عنوان «تکنیک دلفی»؛ پیرامون پیشینه؛ پیشینه به کار گیری دلفی؛ تعاریف و برداشت ها؛ روش عمومی؛ قضاوت کارشناسان؛ خروجی های روش دلفی؛ فرآیند دلفی؛ امتیازهای روش دلفی؛ و کاستی ها و نواقص روش دلفی بحث شده است.

در فصل هفتم با عنوان «نظریه بازی ها»؛ در مورد تاریخچه؛ جوهره نظریه بازی ها؛ سرشت نظریه بازی ها: عقلانیت و رفتار عقلایی؛ مفروضات نظریة بازی ها؛ عقلانیت در تئوری بازی؛ مفاهیم اصلی در نظریه بازی؛ انواع بازی ها؛ فرم گسترشی یا درخت بازی؛ ماهیت علامت ها؛ کاربرد نظریه بازی ها در پیش بینی؛ و پیاده سازی تکنیک بحث شده است.

در فصل هشتم با عنوان «شبیه سازی»؛ پیرامون زمینه های کاربرد؛ انواع شبیه سازی؛ مبانی شبیه سازی؛ و مکانیسم پیاده سازی تکنیک شبیه سازی بحث شده است.

فصل نهم در مورد تحلیل های رگرسیونی بحث شده است.

فصل دهم با عنوان «تکنیک های گروهی برای خلق راه کارها»؛ در مورد تکنیک گشت و گذار؛ مشاهدات مربوط به تکنیک گشت و گذار بحث شده است.

فصل یازدهم در مورد روش تحلیل لاک وود بحث شده است.

فصل دوازدهم در مورد روش طوفان فکری بحث شده است.

فصل سیزدهم در مورد آینده پژوهی براساس تحلیل های گروه های رقابتی بحث شده است.

در فصل چهاردهم با عنوان «اتاق فکر»؛ در مورد تعریف اتاق فکر؛ تاریخچه اتاق فکر؛ کارویژه های اتاق فکر؛ انواع اتاق فکر؛ نمونه هایی از اتاق های فکر جهان و اتاق های فکر در ایالات متحده بحث شده است.

فصول پانزدهم تا هجدهم به ترتیب در مورد تحلیل مرفولوژیک یا ریخت شناسانه؛ تکنیک تجسم؛ چشم اندازسازی؛ و روش پیش بینی نابغه و قضاوت کارشناسی بحث شده است. و فصل نوزدهم نیز در مورد رویکرد آینده نما؛ رویکرد عدم قطعیت های بحرانی؛ رویکرد منطق شهودی؛ مدل های اقتصاد سنجی؛ تکنیک غربال گری؛ دسته بندی و ارزیابی روش ها؛ دسته بندی روش ها و تکنیک های آینده پژوهی و تکنیک های ترکیبی (آینده پژوهی ترکیبی) بحث شده است.