بیمارستان ها و مراکز درمانی در ایران

بیمارستان ها و مراکز درمانی در ایران

\"نگاهی اجمالی به تاریخ ایران باستان که در نوشته های ایرانیان و متون سریانی، ارمنی و دیگر ملل شرق و غرب بازتاب یافته، نشانگرآن است که بیمارستان و احداث آن از دوران بسیار پیش‌تر از ظهور دولت ساسانی در ایران زمین موجود بوده و با وجود اینکه اطلاعات ما ازمسائل و اوضاع علمی و فرهنگی پیش از ساسانیان نسبت به مسائل وقایع سیاسی بسیار اندک است اما باز کلاسیک نتوانسته اند در منابع خویش از پزشکان حاذق ایرانی و رویکرد پادشاهان نسبت به علوم مختلف و مسئله بهداشت و درمان و همچنین مراکز درمانی و وجود آنهادر ایران زمین چشم بپوشند و بدان ها اشاراتی جسته و گریخته داشته اند....\"
خطوط بالا گزیده ای از مقدمه کتاب \" بیمارستانها و مراکز درمانی ایران از آغاز تا دوران مشروطه \" است که حمید کاویانی پویا آن را به رشته تحریر در آورده است. نویسنده در این کتاب به سیر علوم پزشکی و فراز و فرودهای این علم و بنیان مراکز درمانی در ایران از آغاز تا دوران مشروطه پرداخته و پیشرفت یا رکود علوم،ظهور و درخشش دانشمندان و اطبا و یا افول رونق علوم را مورد مطالعه قرار داده تا بتواند در این خط سیر با نگاهی به اقدامات صاحبان قدرت و دانشمندان در راستای علوم و دانش و با تاکید بر وضعیت پزشکی و مراکز درمانی علل عقب ماندگی و یا شکوفایی علوم مختلف بویژه علم طب را در ایران نمایان سازد. کتاب در 14 فصل با عناوین مختلف در 496 صفحه ارائه شده است که در ذیل به معرفی آنها می پردازیم.
دربخش مربوط به پیش از اسلامِ این پژوهش ابتدا برای ورود به بحث و همچنین پیش درآمدی بر موضوع، مولف نظری اجمالی به درمانگری و نخستین مراکز درمانی در فلات ایران و ممالک همجوار آن مانند بین النهرین،هند، مصر،یونان و روم داشته است؛ و سپس به \" درمانگران و درمانگری در ایران باستان \" که عنوان فصل دوم کتاب است می پردازد. در ابتدا انواع پزشکی و وظایف پزشکان در ایران باستان را مورد بررسی و پژوهش قرار داده است.
آنچه که بیشتر در این بخش به آن تکیه شده بررسی متون مذهبی ایرانیان مانند اوستا وبخشهای آن است که برای امر پزشکی اهمیت زیادی قائل بودند ونویسنده تمام موارد مورد اشاره در متون مذکور را استخراج و مورد بررسی قرار داده است. در دنباله، نگرش و اقدامات پادشاهان ایران باستان در راستای بهداشت و سلامت جامعه و چگونگی تلاشها و فعالیت های آنان است که مورد بحث قرار گرفته است پیشدادیان، کیانیان، هخامنشی، سلوکیان و ساسانیان از دولتهایی هستند که وضعیت درمان و پزشکی در زمان آنها بررسی شده است.
بزرگترین مرکز درمانی در ایران باستان \"گندی شاپور \" می باشد که به علت اهمیت موضوع و گستردگی آن مستقلا در فصل سوم کتاب آورده شده است. 
در مورد زمان و مکان احداث آن اقوال و نظرات گوناگونی مطرح شده است که نویسنده به نقل نوشته های مورخان درباره ی چگونگی بنای این شهر عظیم تاریخی پرداخته است. 
\"...اما پیشرفت واقعی و اعتلای دانشگاه و بیمارستان گندی شاپور به حق می توان گفت که در زمان خسرو انوشیروان (579 م -531 م ) بود. .. در راستای اقدامات اساسی او در سال 540 م رشته های علوم پزشکی مجتمعا به صورت یک دانشکده عظیم(گندی شاپور) شامل مدارس طب و بهداشت و گیاه درمانی و جراحی وحتی دامپزشکی و چشم پزشکی و دندان پزشکی به وجود آمدند. \"ص 61
اولین مبحث فصل چهارم درمانگری و طبابت در بین اعراب پیش از ظهور اسلام است که بنا به تحقیقات نویسنده و آنچه مورد بررسی قرار داده است؛ اعراب جاهلیت نگرش مثبتی به علم پزشکی نداشته و موفقیت قابل ملاحظه ای در این حرفه از آن خویش نکرده بودند. 
اما \" طب النبوی و نگرش اسلام به طب و طبابت \" بحثی جداگانه است که درادامه آمده است و نویسنده موضوع پزشکی و درمانگری را درمورد پیامبر پی گرفته و به پزشکان این دوره پرداخته است وضمن معرفی درمانگرا ن در آن زمان،طب اسلامی را دنباله روی طب ایران و یونان و اسکندریه اعلام می‌کند وابراز می دارد که: \" نگرش مثبتی که اسلام و شخص پیامبر به فن پزشکی ومسئله امراض و درمان داشت عربستان و اعراب بدوی پذیرای علوم مذکوردر موارد مختلف گردیدند و با دعوت پزشکان ایرانی و نصاری به مرکز خلافت اسلامی باعث تلفیقی در تاریخ پزشکی گشتند \" و اختلاط آموزه های پزشکی اقوام و ملل در گهواره انعطاف پذیر اسلام و طب نبوی افرادی همچون حارث بن نصر را در خود پذیرفت و باعث تمایل دیگر پزشکان تمدن های هم جوار به ممالک اسلامی گشت. 
فصل پنجم و ششم به طب و طبابت در دوران بنی امیه و دربار خلفای عباسی و سهم ایرانیان در این فن اختصاص یافته است.احداث نخستین بیمارستان اسلامی در دوران امویان، دلایل پررنگ ترشدن حضور اطبای ایرانی از زمان حکومت منصور،حضور جورجیس پدر بختیشوع در دستگاه خلافت، تاثیرات ترجمه کتب مختلف به عربی توسط جندی شاپوریان،حضورجبرئیل بن عبدالله بن بختیشوع در دربار عباسیان،خدمات خلفای عباسی به طب و طبابت، برمکیان و خدمات آنها به طب وطبابت و دلایل وقفه در فعالیت های علمی و پزشکی از زمان متوکل عباسی به بعد موضوعات مورد بحث نویسنده می باشد که به تفصیل به آنها پرداخته است.
در ادامه ی موضوعات فوق بیمارستانهای عصر عباسیان بخصوص بیمارستان بغداد که در محله ی ایرانی نشین \" کرخ \" بغداد توسط منصور عباسی دایر گردید وارد حوزه ی بحث نویسنده قرارمی گیرد و برای خوانندگان پیشینه آن، پایه گذران بیمارستان، گردانندگان واقعی آن، ونیز بیمارستان احداثی برمکیان و دست اندرکاران احداث آن و دیگر بیمارستانهای دوران عباسی و تشکیلات وتاسیسات بیمارستانهایِ نخستینِ اسلامی را توضیح می دهد.
\"داروخانه ها \" یکی از عناوین یاد شده در این فصل است که مبحث مستقلی برای خود دارد و نویسنده توضیح می دهد که ایرانیان پس از رخنه به دنیای اعراب آن چنان بنیادی برای علم دارو سازی ریختند که قرن ها پس از پاشیده شدن بساط خلافت و به هم خوردن یکپارچگی دنیای اسلام به حیات خود ادامه داد.کاویانی در انتهای فصل مفصلا به علم داروسازی در بیمارستانها و تاثیر آن روی اعراب پرداخته است.
از فصل هفتم به بعد، وضعیت طب و طبابت در نخستین دولتهای ایرانی پس از اسلام مورد بررسی قرار گرفته است و شکوفایی مراکز درمانی از دوران آل بویه و نگرش شاهان آل بویه به پزشکی مطرح گردیده است.آنچه که عصرآل بویه را در این میان، شایان توجه ساخته احداث بیمارستانهای آل بویه بخصوص بیمارستان های عضدی می باشد. بیمارستان عضدی طبق آنچه که در کتب تاریخ آمده است در واقع دانشگاهی بود که دروس دیگری درآن نیز تدریس می شد واز نظر ابزارآلات پزشکی بسیار مجهز بوده‌اند.
پزشکان معروف آل بویه مانند ابوالحسن بن سنان، ثابت بن سنان،علی بن عباس مجوسی،ابی ماهر شیرازی،ابن مندویه، ابوریحان بیرونی، وابن سینا و... پزشکان و متخصصانی هستند که در مورد زندگی آنها توضیحاتی داده شده است. 
سلجوقیان، خوارزمشاهیان،مغولان، تیموریان، مدارس نظامیه، مراکز درمانی دورانهای فوق الذکر،پزشکان معروف هر دوره، نگرش آنها به علوم مختلف بخصوص علم پزشکی، بیمارستانها، زندگی و اقدامات خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، بیمارستان ربع رشیدی عناوین مباحثی هستند که نویسنده تا تشکیل دولت صفویان به آنها پرداخته و نتیجه تحقیقات خود را برای خواننده مکتوب کرده است. 
قسمت دوم کتاب با فصل یازدهم یعنی اززمان تشکیل دولت صفویان آغازمیشود وتا عصر قاجار یعنی انتهای کتاب ادامه پیدا میکند.
. این قسمت که حوزه ی ایران از صفویه تا انقلاب مشروطه را در برمیگیرد،مانند قسمت اول کتاب مباحثی همچون نگرش و اقدامات شاهان در راستای بنیاد بیمارستان ها و تاسیسات مراکز درمانی،معرفی پزشگان،و...بیان شده و به دلیل آغاز روابط مستقیم و غیر مستقیم ایران و کشورهای غرب در این دوران ورود اطبای غربی به ایران و گزارش های آنان وهمچنین بیمارستانها و مراکز درمانی که توسط ایشان در برخی نقاط ایران بنا گردیده است به بحث و بررسی گذاشته شده است.
آنچه که در این کتاب به چشم میخورد این است که نویسنده بیشترین تاکید خود را بر روی بیمارستانهایی که به نحوی ایرانیان (به طور مستقیم یا غیر مستقیم )در ساخت و شکوفایی آن دخیل بوده اند، متمرکز کرده است و نتایج حاصل از تغییرات و تحولات منطقه ای و سیاست های داخلی ایران را بر توسعه و رونق و یا عدم پیشرفت مراکز درمانی بیشتر از پیش مورد ملاحظه قرار داده است و نیز اقدامات و خدمات اروپاییان در زمینه ی علوم پزشکی و ایجاد مراکز درمانی و آموزشی و به طور کلی تحولاتی که به دلیل ورود اروپاییان به ایران یا آمد و شد ایرانیان به غرب در گستره ی بهداشت و درمان نفوس ایرانی رخ داده و عوامل تاثیرات فرهنگ غرب مورد بحث قرار گرفته است. 
\" در ابتدای عصر قاجار به هنگامی که در اروپا طب جالینوس و ابن سینایی جای خود را به طب نوین و پاستوری (ویروس شناسی )داده بود در وضع طبابت و تحصیل طب تغییری حاصل نشده بودحتی تا حدودی علم پزشکی به عقب ماندگی و پسروی با فراموش کردن درمانگری های دوران صفویه و پیش از آن دچار شده بود.برای تحصیل طب مکتب خاصی وجود نداشت. ...به کلی در آن روزها کتبی مانند قانون و شفا و تحفه حکیم مومن،براءالساعه، طب الصادق، مخزن الادویه، طب الرضا و نسخ دست نویسی که خود حکیم باشی ها تهیه کرده بودند تنها مآخذ مورد استفاده و مرجع حکیم باشی ها بود. ..\" ص381
البته لازم به ذکر است که نویسنده گرایش به سوی اوهام و خرافات در پیشگیری و درمان بیماری ها که از دوران پیشین وبویژه دوران صفویه آغاز شده بود و در این دوران و تا پیش از ورود پزشکان اروپایی به ایران و تحولات مختلفه در علوم جامعه ایرانی در علم پزشکی بسیار مورد توجه و اهمیت واقع شده بود؛ را با ذکر جزئیات و نمونه ها تشریح کرده است و از این عقاید خرافی که برای غلبه به بیماری‌ها یاری می گرفتند؛ چندین نمونه خواندنی ذکر کرده است.
نویسنده آغاز پزشکی نوین در دوران ناصری و اصلاحات در درمانگری و پزشکی در زمان امیرکبیررا درادامه ی مطالب آورده است و عناوین آزمودن اطبا و صدور مجوز، آبله کوبی، تاسیس دارالفنون و مدرسه طب، اعزام به خارج، بیمارستان‌های دوران قاجاریه ودر آخر تقابل سنت پزشکی کلاسیک ایرانیان با پزشکی مدرن اروپایی از مباحثی است که به‌عنوان پایان بخش این نوشتار لحاظ کرده است.