موج دوم تجددآمرانه در ایران

موج دوم تجددآمرانه در ایران

پويش هاي جامعه ايراني در تحقق تجدد در نيمه دوم سده نوزدهم يعني زمان هايي كه كشور با بحران هاي جدي اقتصادي در كنار دشواري هاي سياسي و اجتماعي مواجه بود، با انقلاب مشروطه در ١٢٨٥ خورشيدي شتابي دو چندان گرفت، اگرچه نابساماني هاي تاريخي موجب شد كه مشروطه ايراني در تحقق همه خواست هاي خود به نحو حداكثري ناكام بماند. سال هاي تاريك ١٢٩٠ تا ١٣٠٠ كه ايران در آتش جنگ جهاني اول و پيامدهاي ناشي از آن چون قحطي بزرگ و مرگ و مير و هرج و مرج مي سوخت، روشنفكران و دلسوزان را بر آن داشت كه شايد مقدمه ورود به گردونه تجدد، تاسيس دولتي مقتدر و مدرن باشد. اين آغازگاه آن چيزي است كه پژوهشگران از آن با عنوان موج نخست تجدد آمرانه ياد كرده اند كه كارگزار اصلي آن دولت اقتدارگراي پهلوي اول بود. درباره پيامدهاي اين مدرنيته از بالاو مصايبش بحث و حديث هاي زيادي در گرفته است. موج دوم تجدد ايراني اما در سال هاي دهه ١٣٤٠ خورشيدي آغاز شد، يعني هنگامي كه پهلوي دوم به مدد ديگران توانست مخالفان خود را از صحنه قدرت حذف كند و كوشيد با اصلاحات ارضي و برنامه ريزي اقتصادي و به ياري شماري از تكنوكرات هاي جوان كه عمدتا فارغ التحصيلان دانشگاه هاي غربي بودند، كشور را بار ديگر در مسير توسعه بيندازد. درباره ويژگي ها و مختصات اين پويش عظيم كه به اذعان همگان چهره جامعه ايراني را دگرگون كرد، تاكنون بحث هاي فراواني صورت گرفته است، اما كمتر پژوهش يا تحقيقي به نحو مفصل و دقيق از حيث اقتصادي به آن پرداخته است و تحولات اقتصادي اين دهه كه بدون ترديد زمينه ساز انقلاب ايران در سال ١٣٥٧ شد معمولابه صورت پراكنده و در ساير آثار تحقيقي كه جنبه هاي ديگر اين سال ها را بررسي كرده اند، مورد توجه قرار گرفته است. كتاب «موج دوم تجدد آمرانه در ايران: تاريخ برنامه هاي عمراني سوم تا پنجم» نوشته سعيد ليلاز، روزنامه نگار و پژوهشگر تاريخ اقتصادي كه در اصل پايان نامه ايشان در مقطع دكتراي تاريخ دانشگاه شهيد بهشتي است، از اين حيث اثري قابل توجه و حايز اهميت است. اين كتاب ٦٢٢ صفحه اي كه نشر نيلوفر آن را زمستان ١٣٩٢ منتشر كرده است، درباره توسعه آمرانه اي است كه بين سال هاي ١٣٤١ تا ١٣٥٧ به مدت ١٦ سال به طول انجاميد. در اين دوره ساختار اقتصادي- اجتماعي و به تبع آن سيماي سياسي ايران كاملادگرگون شد و فرآيند نوسازي اقتصادي- تكنولوژي، جامعه ايران را در مدتي كوتاه از شرايط سنتي با رشد اقتصادي متوسط و تحولات نسبتا آرام اجتماعي و سياسي به وضعيت شبه مدرن با تسلط صنعت و نفت بر اقتصاد- به جاي كشاورزي- همراه با برقرار پيوندهاي ژرف اقتصادي و سياسي با جهان خارج و به ويژه بلوك غرب تبديل كرد. در طول اجراي اين سه برنامه همچنين تحولات ژرف اجتماعي، ساختار جامعه روستايي ايران را به جامعه شهري تغيير داد. ميليون ها نفر در كمتر از دو دهه از روستاها به شهرها و عمدتا تهران آمدند و بزرگ ترين موج مهاجرت برگشت ناپذير تاريخ ايران را شكل دادند. همچنين، شتاب رشد اقتصادي ايران به صورتي بي سابقه و در طول ١٥ سال، نظام توزيع ثروت، جايگاه شهر در مقايسه با روستا، و نيز تحولات اجتماعي و سياسي عظيمي چون انقلاب ٢٢ بهمن ١٣٥٧ و پيامدهاي بعدي آن را فراهم آورد. در واقع، مقدمات انقلاب، در طول اجراي سه برنامه عمراني با سمت گيري هاي اقتصادي- اجتماعي در جريان اجراي آنها آماده شد.
    نويسنده در كتاب حاضر مي كوشد با توضيح برنامه هاي عمراني به تفكيك هر برنامه و مقايسه هر يك از آنها با يكديگر و با آنچه در صحنه عمل اتفاق افتاد، نشان دهد كه نقش اين برنامه ها در رويدادهاي منتهي به انقلاب ٢٢ بهمن چه بود. آيا برنامه ها عملي شد؟ ميزان و عوامل انحراف از برنامه چه بود؟ سعيد ليلاز در اين كتاب نشان مي دهد كه با توجه به تسلط مناسبات سياسي استبدادي در ايران و تصلب آن به موازات بهبود اوضاع اقتصادي، افزايش نابرابري هاي توزيع ثروت در طول جغرافياي ايران يعني ميان شهر و روستا و در ژرفاي آن يعني طبقات اجتماعي، سيطره نفت و درآمدهاي نفتي در رشد اقتصادي، وابستگي اقتصادي ايران به اقتصاد متورم جهاني، و سرانجام مهاجرت عظيم انساني از روستا به شهر در كنار ناكارآمدي ساختار اجرايي و سياسي براي هضم و حل اين مهاجران در درون شهر، شكست برنامه هاي نوسازي ايران به شرط حفظ مناسبات اجتماعي و سياسي موجود را گريز ناپذير كرده بود و هر يك از دو عامل اجراي برنامه هاي عمراني و انحراف از آن، به سهم خود در اين فرجام نقش ايفا كردند.
     به عبارت ديگر اگرچه برنامه هاي اول و دوم با انضباط به اجرا در آمدند، اما برنامه سوم به موج افزايش شديد درآمدهاي نفتي برخورد كه در سر راه خود تقريبا همه چيز را براي هميشه با خود برد: از برنامه و برنامه ريزي گرفته تا خود رژيم شاه. در عين حال از اواخر دهه ١٣٤٠ خورشيدي برخي تحولات بين المللي مانند جنگ اعراب و اسراييل، كودتاي حزب بعث عراق، زمينگير شدن ايالات متحده در جنگ ويتنام، بحران واترگيت به شدت گرفتن ديكتاتوري در ايران و تسريع روند فروپاشي كمك كرد. در پايان اختلالي كوچك در درآمدهاي نفت كه به شدت بر شكاف طبقاتي افزوده بود، كافي بود براي فروپاشيدن نظامي كه پس لرزه هاي سقوط آن هنوز ادامه دارد.

کتاب پیش رو حول محور موج دوم توسعه امرانه در تاریخ معاصر ایران دور می‌زند که از سال (1341 تا 1357) خورشیدی به مدت شانزده سال به طول انجامید.
در این دوره، سه برنامه عمرانی اجرا شد. که اولی و دومی با انضباط بسیار به اجرا درآمد اما برنامه سوم به موج افزایش شدید درآمدهای نفتی برخورد که در سر راه خود تقریبا همه چیز را برای همیشه با خود برد، از برنامه و برنامه ریزی گرفته تا خود رژیم شاه.
در عین حال از اواخر دهه 1340 خورشیدی برخی تحولات بین المللی مانند جنگ اعراب و اسرائیل (1967) میلادی، کودتای حزب بعث اعراق (1968)، زمین گیر شدن ایلات متحده در جنگ ویتنام ( 1968 تا 1972 )، بحران واترگیت ( 1972 ) به شدت گرفتن دیکتاتوری در ایران و تسریع روند فروپاشی کمک کرد. در پایان، اختلالی کوچک در درآمدهای نفت که به شدت بر شکاف طبقاتی افزوده بود، کافی بود برای فروپاشیدن نظامی که پس لرزه های سقوط آن هنوز ادامه دارد.