راه های نفوذ فارسی در فرهنگ زبان عرب جاهلی

راه های نفوذ فارسی در فرهنگ زبان عرب جاهلی

بخش اصلی کتاب عبارت است از بررسی آخرین دولت‌هایی که، پیش از اسلام، در اطراف عربستان وجود داشته‌اند: در شمال به دولت‌های تدمر و بطرا پرداخته‌ایم و از غسانیان، که کمتر به کار ما می‌آمده، سخنی نگفته‌ایم. در شرق، به تفصل تمام پادشاهی نیمه مستقل حیره را مورد بحث قرار داده‌ایم و کوشیده‌ایم همۀ آثار ایران و تمدن ایرانی را که در تاریخ این دولت به چشم می‌خورد بازنماییم.

در جنوب غربی عربستان، یعنی یمن، ایرانیان مدت یک قرن نقشی عظیم داشته‌اند. در این کتاب به موضوع فتح یمن به دست ایرانیان، حاکمان ایرانی یمن، و نیز اسلام آوردن ایشان اهمیت فراوان داده‌ایم و سعی کرده‌ایم اشتباهات تاریخ‌نویسان را در مورد نام و تعداد حکام ایرانی یمن تصحیح کنیم.

بخش آخر کتاب را به بررسی عوامل ایرانی در حجاز اختصاص داده‌ایم. علی‌رغم قلت مدارک، خوانندگان درمی‌یابند که در این سرزمین، فرهنگ ایران تأثیر فراوان داشته است و اهل حجاز با ایرانیان روابط تجاری استواری داشته‌اند.

کلمات گاه از فارسی به زبان‌های دیگر رفته و سپس به عربی باز آمده‌اند، برخی دیگر از زبان‌های بیگانه به فارسی رفته و از آنجا به عربی راه یافته‌اند، بسیاری از کلمات را دانشمندان کهن، فارسی پنداشته‌اند اما ریشه‌های بیگانۀ آنها آشکار است، برای برخی دیگر از کلمات، ریشه‌ای در هیچ زبانی یافت نمی‌شود، برخی از کلمات هم در زبان‌های کهن ایرانی ریشه دارند و هم در زبان‌های کهن سامی... .

علی‌رغم همۀ این سردرگمی‌ها و دشواری‌ها، انتشار فهرست کلمات فارسی و روشن ساختن درجۀ ترددّ آنها در متون کهن، ممکن است هم گوشه‌ای از تأثیر فرهنگ ایرانی را در جهان عرب جاهلی بازنماید، و هم در برخی بررسی‌های زبان‌شناسی فارسی سودمند افتد.
 

فهرست مطالب

فصل اول

جاهلیت و معنای آن

فصل دوم

تاریخ فرهنگِ جزیرة‌العرب

نگاهی به منابع تاریخ جاهلی

سنگ نبشته‌ها و نقش‌ها

عهد عتیق و کتاب‌های عبری

کتاب‌های کلاسیکی اروپایی

منابع اسلامی

هجرت‌های سامی

فصل سوم

سامیان و سرزمین ابتدایی ایشان

تعریف کلمه سامی ـ نظریۀ اول دربارۀ سرزمین سامیان ـ نظریۀ دوم ـ نظریۀ سوم

هجرت‌های سامی

فصل چهارم

نگاهی به جغرافیای عربستان

فصل پنجم

تاریخ کهن شبه‌جزیره

دولت‌های جنوب جزیره‌العرب

معین

سبا

حِميَر

ایران در یمن

قَتَبان و حَضرَموت

كِنْده

دولت‌های شمال جزیره‌العرب (دیدان)

لِحیانیان

ثَمُود

نبطیان

تدمر

تدمر در عصر ساسانی ـ اهمیت تدمر و رابطۀ تدمریان با رومیان ـ اذینه ـ اذینه و شاپور ـ زباء

فصل ششم

خط‌های سامی و پیدایش خط عربی

شکل نگار ـ اندیشه نگار ـ هجائی ـ غیرهجائی ـ اوگاریتیک و خط بیبلس (جبیل) ـ سینائی پیشین و روش اکروفونیک ـ فنیقی ـ تابلوی الفبای نخستین

خط‌های آرامی

آرامی در ایران

خط عبری

خط نَبَطی

خط پالمیری

خط سریانی

پیدایش خط عربی

خط لیحانی و ثمودی و صفائی ـ خط لیحانی و ثمودی و صفایی ـ کتیبه‌های مدائن صالح و ام‌الجمال و النماره ـ خط‌های ام‌الجمال و النماره وزبد و حران

خط کوفی و خط نسخ

نظریۀ دوساسی و مینوی ـ چگونگی خط عربی پس از تحول

مقدار آشنایی جاهلیان با نگارش

چگونگی پیدایش خط عربی از نظر قدما

شاعران جاهلی و نگارش

نظریه انتشار کتابت و دلائل کرنکو ـ انتقاد نظریۀ کرنکو ـ شرح کلمۀ مهارق

فصل هفتم

نگاهی به تاریخچۀ زبان‌های سامی و مقام زبان عربی در میان آنها

تقسیم‌بندی زبان‌ها ـ تابلوی زبان‌ها ـ وجوه اشتراک

سامی شرقی (اکدّی)

سامی غربی

مقایسه میان این زبان‌ها

سامی شمالی ـ غربی

آرامی و مقدار انتشار آن ـ لهجه‌های کهن آرامی ـ آرامی غربی ـ آرامی شرقی

سامی جنوبی ـ غربی

عربی شمالی (ثمودی ـ لحیانی ـ صفائی)

تأثیر زبان فارسی در زبان‌های سامی

علائم اختصاری لغت‌نامه و برخی ملاحظات لازم

عربی کلاسیک

حالت عمومی زبان عربی ـ منابع زبان کلاسیک: کتیبه‌ها ـ شعر جاهلی ـ قرآن کریم ـ احادیث

العربیه‌الباقیه

خط فرضی فلرز ـ نظریۀ دانشمندان مسلمان دربارۀ اصل زبان فصیح عربی ـ دلائل دکتر وافی و تأیید دکتر صبحی صالح ـ انتقاد از نظریۀ بالا ـ اختلاف لهجۀ بنوتمیم و اهل حجاز ـ نظر انتقادی در لهجه قریش ـ همزه در قرآن ـ تغییرات همزه ـ اشکال نگارش همزه ـ مقایسۀ مجدد دو لهجه تمیمی و حجازی ـ مکه نمی‌تواند لهجۀ فصیح داشته باشد ـ ردّ نظریۀ فلرز در عامیانه بودن لهجه قرآن ـ قرآن منحصراً به زبان قریش نیست

ز<span style="\&quot;font-size:" 12.16px;\"="">بان فصیح یگانه

واژه‌های فارسی در شعر جاهلی عرب

فصل هشتم

حیره مرکز آمیزش تازیان با پارسیان

اصل کلمۀ حیره

ساکنان حیره و آمیزش آنان با عوامل فارسی

تنوخ و اعراب حیره

عباد

حلیفان، نبطیان، ایرانیان، یهودیان، مسیحیان و بت‌پرستان

مسیحیت

قصرها و ساختمان‌های مختلف حیره

خَورْنَق

سدیر

خندق

جَوسَق

مسلحه (زینستان)

نشانه‌های تأثیر اجتماعی و فرهنگی و تجاری

تاج واصل آن ـ شاهان حیره و تقلید از روش ایرانیان ـ درابنه و قهرمان

سپاه

دوسر ـ شهباء ـ وضائع ـ صنایع ـ رهائن

صنعت

فرهنگ و هنر

بازی‌ها ـ نرد ـ نردشیر ـ به مکتب رفتن کودکان ـ نام‌های ایرانی ـ برید ـ داستان رستم ـ تاریخ

تجارت

تجارت بایمن؛ یوم‌الصفقه و یوم‌الفجار ـ حمله به کاروان‌های کسری

انتقام گرفتن حاکم بحرین آزاد افروز ـ حصن مشقر ـ لطیمۀ کسری بسوی عکاظ ـ لطیمه ـ آمدن ابوسفیان به ایران ـ اصطلاحات امور تجاری‌گاه فارسی بود.

نفوذ ایران در جزیره‌العرب از راه دین

کیفیت عمومی ـ کلمۀ دین ـ کیفیت مسیحیان ـ دین‌های ایرانی در حیره ـ حیره مرکز انتشار زندقه و مجوسیت و روایات مربوطه

مجوس

مجوس نزد جاهلیان

جوس نزد جاهلیان

زندقه

اصل کلمه ـ نظریۀ آرامی و یونانی بودن آن ـ رد این نظریه ـ تأیید نظریه مسلمانان ـ نظریات شدر ـ انتقاد از شدر ـ کتیبۀ کرتیر ـ کلمۀ زندیق در آثار جاهلی نیامده ـ انتشار مانویت در جهان ـ زندقه از حیره به قریش می‌رود

شهریاران حیره و رابطۀ آن با ایران

جذیمه ـ عمروبن عدی ـ امرؤالقیس البدء ـ عمروبن امری‌ءالقیس ـ أوس ابن قلام ـ امرؤالقیس دوم ـ نعمان اول ـ منذر اول ـ اسودبن منذر ـ منذر دوم ـ نعمان سوم ـ یعفر ـ منذر سوم (یا امرؤالقیس) ـ مزدکی شدن قباد ـ آمدن مجدد منذر ـ عمروبن هند ـ قابوس ـ فیشهرت ـ منذر چهارم ـ نعمان چهارم ـ مرگ نعمان ـ بولر ـ ایاس و نخیرجان

ذوقار

آزاد به

یک خانواده حیری با فرهنگی فارسی