جامعه شناسی مسائل اجتماعی و مددکاری اجتماعی

جامعه شناسی مسائل اجتماعی و مددکاری اجتماعی

کتاب جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی و مددکاری اجتماعی به قلم “دکتر محمد تقی شیخی”، دانشیار دانشگاه الزهرا، توسط انتشارات حریر منتشر شده است. این کتاب در ٢٣۵ صفحه به مسائل اجتماعی و خدمات اجتماعی پرداخته است. نویسنده در مقدمه کتاب ذکر می‌کند “مسائل اجتماعی به انحای مختلف زندگی عادی و روزمره ما را تحت تأثیر قرار می‌دهد، در حالی که مسائل اجتماعی فراوان مختلف، و در مواردی با روندی تصاعدی افزایش می‌یابند، این قبیل مسائل عموماً نسبی می‌باشند؛ یعنی شاید آنچه که برای یک فرد به عنوان یک مسئله اجتماعی ظاهر می‌گردد، ممکن است برای دیگری مسئله نباشد. نسبی بودن مسائل اجتماعی خود نیز ناشی از این حقیقت است، که مردم شرایط عینی را به اشکال مختلف تجربه می‌کنند.” (ص١٣) با توجه به مقدمه ذکر شده می‌توان دریافت که آدمی در زندگی روزمره خود با مسائل اجتماعی بسیاری مواجه می‌شود اما نکته اینجاست که مسائل اجتماعی خود در قالب چهار مرحله قابل طبقه‌بندی و بیان می‌باشد. ابتدا آنکه مسئله اجتماعی و بعد راه‌های مبارزه با آن شناخته می‌شود و سپس اقدام رسمی درجهت حل معضل صورت می‌گیرد. واکنش و طرح راهکار نیز از اقدامات بعدی هستند که وظیفه یک مددکار اجتماعی می‌باشد.
در دوران معاصر برای مبارزه با معضلات اجتماعی راهکارهای بسیاری که مبتنی برتجربه است که بسیاری نیز رد شده‌اند در این باره کوشش فراوان کرده‌اند. حال آنچه که دراین کتاب می‌خوانیم مباحثی است که به ما درباره آشنایی با معضلات اجتماعی و سپس راهکارهای حل آن یاری می‌رساند. کتاب حاضر شامل ١٠ فصل می‌باشد که در هر فصل بخشی از این شناخت ارائه داده می‌‌شود.
فصل اول، مسائل اجتماعی و کنترل اجتماعی می‌باشد؛ همه جوامع سعی دارند که خود را با شرایط و هنجارهای موجود در جامعه تطبیق دهند. ناهنجاری زمانی رخ می‌دهد که بعضی از افراد متهم به این مسئله می‌گردند که از قوانین و هنجارها سرباز زده‌‌اند. در این فصل با بنیادهای اجتماعی انحراف و مسائل اجتماعی آن آشنا می‌شویم و بعد در تحلیل ساختاری کاربردی، نظریه امیل دور کیم را مورد مطالعه قرار می‌دهیم .
مبحث بعدی تبیین مسائل اجتماعی/ کنترل اجتماعی است؛ دراین قسمت نویسنده ذکر می‌کند”از دیدگاه بسیاری از جامعه شناسان مسائل اجتماعی انحراف، چندان ارتباطی با این موضوع ندارد که افراد چقدر در وضیعت نامطلوب هستند. آن خود یک محصول و دستاورد ضروری زندگی اجتماعی است. در هر حال، انحراف ممکن است در هر شرایطی از فرد سربزند. شرایط اجتماعی، موقعیت اجتماعی، جو و فضایی که فرد در آن به سر می‌برد، توقعات و انتظارات فرد از زندگی و عواملی ازاین قبیل هریک در جای خود در بروز انحرافات نقش دارند.”(ص٢٣) بنابراین انحراف برای هر فرد از هر قشری در جامعه رخ می‌دهد و قبول آن به عنوان یک انحراف به معیارهای اخلاقی جامعه مربوط می‌شود. کنترل و نظارت اجتماعی عنوان بخش دیگری از فصل مذبور می‌باشد که در آن به اهمیت نظارت اجتماعی درجامعه اشاره می‌شود”. نظارت اجتماعی اعمال می‌گردد تا افراد جامعه در تعامل با دیگران بهتر بتوانند ادامه دهند” (ص٢۵).
جمعیت و چالش‌های اجتماعی عنوان مبحث آخر می‌باشد دراین بخش آثار رشد جمعیت، عوامل جاذبه و دافعه، مهاجرت، آثار و پیامدهای جمعیت جوان، سالمند شدن جمعیت مورد بررسی قرار می‌گیرد. “پیدایش مسائل مختلف اجتماعی ناشی از جمعیت خود به عنوان موانعی، روند توسعه اجتماعی را از حرکت عادی باز می‌دارد.” (ص ٢٧)
فصل دوم از کتاب فوق به مسائل و پدیده‌های اجتماعی می‌پرازد؛ آنچه که دراین فصل مهم می‌نماید تعریفی از فرهنگ است “فرهنگ مجموعه ای آموختنی و اکتسابی است، و افراد از طریق جامعه به آن دسترسی پیدا می‌کنند.”(ص٣٠) تفاوت‌های فرهنگی عنوان بخش بعدی از این فصل می‌باشد. انسان‌ها با وجود مشابهت‌های فراوان دارای تفاوت‌هایی نیز می‌‌باشند. از جمله در زبان، ازدواج و خانواده، مذهب و آموزش می‌باشد که این تفاوت‌ها در قالب وشکل‌های مختلفی روی می‌دهد.” تفاوت‌های فرهنگی فراوان، گسترده و چشم‌گیرند. آن‌ها می‌توانند از انواع مختلفی باشند؛ از جمله غذا، پوشاک، و مسکن یعنی، سه عامل زیستی_روانی”(ص٣٣)
جنبه‌ها و زمینه‌های مسائل اجتماعی، که در آن زمینه‌های مختلفی از جمله جنایت و خشونت‌های خانوادگی و … نام برده شده است. عوامل مهمی درجهت گرایش به سوی انحرافات اجتماعی می‌باشند. بروز این مسائل علل مختلفی از جمله علل زیستی _روانی، علل جغرافیایی، علل فرهنگی. می تواند زمینه‌ساز مسائل مختلف اجتماعی باشد.
جامعه‌شناسی و مسائل اجتماعی فصل سوم از کتاب جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی و مددکاری اجتماعی را به خود اختصاص می‌دهد. دراین فصل نویسنده مسئله اجتماعی را به عنوان جنبه‌ای از جامعه تعبیر می‌کند و می‌نویسد”مسئله اجتماعی به عنوان جنبه‌ای از جامعه تعبیر می‌شود که مردم نگران آن هستند، و همان زمینه‌ای است که مردم دوست دارند تغییر کنند از آنجا که افراد جامعه را به طور متفاوتی می‌بینند، به همین خاطر یک مسئله اجتماعی ممکن است برای یک فرد مسئله باشد، درحالی‌که برای دیگری مسئله تلقی نشود.این نسبیت از این حقیقت ناشی می‌شود که مردم شرایط عینی را به طور متفاوتی تجربه می‌‌کنند. مثلا، قوانینی که ازسقط جنین در یک جامعه مورد نظر حمایت می‌کند، یک مسئله اجتماعی را برای طرفداران آن حل می‌کنند”.(ص٣٩)
با توجه به مقدمه مذکور دراین فصل با مباحثی اشنا می‌شویم از جمله تغییرات اجتماعی و مسائل اجتماعی، دراین بخش می‌خوانیم “تغییرات اجتماعی به شکل اجتناب‌ناپذیر در جوامع و زمانهای مختلف اتفاق افتاده است و همچنان ادامه دارد. این تغییرات از گذشته‌های بسیار دور وجود داشته و سرعت آن‌ها همچنان درحال افزایش است. در این مورد، عواملی باعث تشدید، تقویت و سرعت آن (تغییرات اجتماعی) می‌شود و مسائلی را هم به دنبال دارد، که بعدا به شرح آن می‌‌پردازیم. ظهور تغییرات اجتماعی بیشتر با شروع انقلاب صنعتی در جهان (اروپا وآمریکا) آغاز شد و همچنان درقرن بیستم نیز به وقوع پیوسته است.”(ص۴٠) تغییرات اجتماعی در طول قرون در جوامع صنعتی بیشترین اثر را داشته است و این جریان از نیمه دوم قرن هیجدهم شروع شد و سپس اثرات آن به دیگر نقاط دنیا نیز کشیده شد مانند حمل و نقل تغییرات اجتماعی؛ که در شکل گیری این مهم نقش به سزایی داشته است. از دیگر عناصر تغییرات اجتماعی وسایل ارتباط جمعی و تغییرات اجتماعی مانند رادیو، تلویزیون، سینما، روزنامه ها می باشند.
ازمباحث دیگر انتقال صنعت و تکنولوژی به روستاها می‌باشد. تغییرات اجتماعی نقش اساسی درانتقال وسایل آموزشی به نقاط مختلف دنیا داشته است.
شهرنشینی نیز از جمله مباحثی است که بهبود و توسعه حمل ونقل سریعا بر تغییرات جامعه تأثیر گذاشته است.
این فصل به قسمت دیگری نیز تقسیم می‌شود که در آن به مقوله جامعه‌شناسی می‌پردازد و در واقع دیدی جامعه‌شناسانه دارد و به عبارتی قلمرو مسائل اجتماعی را مورد بررسی قرار می‌دهد. مانند فقر و ابعاد آن، فقر و طبیعت آن قشربندی اجتماعی و مسائل ناشی از نابرابری. درنهایت نیز به خانواده و جامعه‌پذیری آن را مورد پژوهش قرار می‌دهد. و نگاهی نیز به تغییرات در ساختار خانواده می‌اندازد.
فصل چهارم آسیب‌های اجتماعی و جامعه‌شناسی انحرافات می‌باشد دراین فصل نویسنده به انحرافات اجتماعی پرداخته و این مقوله را به دسته‌های مختلف تقسیم کرده است. مانندانحراف فردی و انحراف گروهی. و پس از آن به بررسی آسیب‌شناسی جرم شناخت جرایم، علل گرایش به جرم، عوامل مـؤثر بر انحرافات اجتماعی که به عوامل اجتماعی و اقتصادی، فیزیکی، جغرافیایی و سیاسی پرداخته است. در قسمت بعدی نیز انحرافات و ریشه‌های آن در خانواده را مورد پژوهش قرار داده و در نهایت نیز ابزار و راهکارهای پیشگیری از انحرافات، که خود شامل انواع مختلفی می‌شود،را بررسی کرده ‌است.
فصل پنجم از کتاب فوق را شهر و مسائل اجتماعی به خود اختصاص داده است؛ نویسنده این فصل را با مفهوم شهر آغاز می‌کند و می‌نویسد، “به تعبیری شهر مکانی است با یک جمعیت مبنا و همیشگی که مردم آن غذای خود تولید نمی‌‌کنند. شهر‌نشینی و گسترش بی‌رویه شهرها پدیده‌ای جدید درطول قرن بیستم به حساب می‌آید، به نحوی در آن مزارع به مراکز و مؤسسات صنعتی، خدماتی و…زراعی تبدیل شده است. جهان طی انفجار شهرنشینی خود از ١٣درصد جمعیت شهرنشین دراوایل قرن بیستم به متجاوز از۵٠ درصد جمعیت شهرنشین درسال ٢٠٠٠ افزایش یافته است.” (ص١١٩)
آنچه که دراین فصل می‌خوانیم در حیطه جامعه‌شناسی شهری، اعتبار و اهمیت جامعه‌شناسی شهری، علل توسعه شهرها که از مهم‌ترین آن انقلاب صنعتی، انقلاب تجاری، انقلاب کشاورزی، افزایش شبکه‌ حمل ‌و نقل، توسعه شبکه‌ی‌ حمل و نقل، توسعه شبکه ارتباطات، عوامل سیاسی، مراکز آموزشی، عامل رشد جمعیت، تامین اجتماعی و تسهیلات در امور شهرداری.
در ادامه نویسنده به تفاوت بین شهر و روستا پرداخته و در نهایت نیز مقوله مهاجرت و ارتباط آن با انحرافات اجتماعی از مباحث پایانی این فصل می‌باشد.
فصل ششم،خانواده در مسیر تحول؛خانواده به عنوان هسته اصلی جامعه در طول زمان در حال تغییر بوده و هست مهم‌ترین تغییرات اجتماعی بر خانواده تأثیرات چشمگیری گذاشته است مانند انقلاب صنعتی که تاثیر آن گرفتن موقعیت و تولید اقتصادی از خانواده بوده است.
دراین فصل تغییراتی که در خانواده شکل گرفته و اهمیت اجتماعی خانواده اشکال مختلف و ویژگی‌های خانواده و سپس وظایف و کارکردهای خانواده که به دو شکل وظایف اساسی و جهانی و وظایف سنتی خانواده تقسیم می‌گردد را بررسی کرده است. درنهایت نیز خانواده از دیدگاه جمعیت‌شناسی و مددکاری اجتماعی مورد مطالعه واقع شده است.
فصل هفتم،مبانی مددکاری اجتماعی؛ “منظور از مددکاری اجتماعی ارائه خدمات رفاه فردی به افراد نیاز‌مند است؛ یعنی افرادی شامل فقرا، افراد ناتوان جسمی و عقلی، سالمندان، کودکان نیازمند و نظایر آن.” (ص١۴٩)
در واقع مدل‌ها زمینه‌ساز تحقق اهداف مددکاری اجتماعی است که از ویژگی‌هایی نیز برخوردار است. “از آنجا که فرد در مقاطع مختلف زندگی با مسئله یا مسائلی مواجه می‌گردد، منابع و ابزار لازم به کار گرفته می‌شوند تا مورد ظاهر شده را بتوان حل و رفع کرد. اینکه چه موقع و برای چه کسی مسئله اجتماعی اتفاق می‌افتد، به قول “پرلمان” خود بستگی به دو گروه از عوامل زیر دارد. یعنی:
١ـ به کمبودهای مالی،ضعف‌های فیزیکی و معنوی و کمبودهای عاطفی بستگی دارد.
٢ـ مشکلات عاطفی، فکری، و رفتاری، بین فرد با فرد یا فرد با کار و … چنین شرایطی را ایجاد می‌نماید.(ص١۵۶) از دیگر مطالب این فصل مدل درمانی روانی ـ اجتماعی که با به کارگیری آن می‌توان ابعاد روانی فرد در تقابل با مسئله اجتماعی شناخت. جایگاه دانش درمددکاری اجتماعی پایان بخش این فصل می‌باشد.
فصل هشتم،مددکاری اجتماعی؛نویسنده در مقدمه این فصل ذکر می‌کند، “موضوع مددکاری اجتماعی به عنوان یکی از شاخه‌های علوم اجتماعی به ویژه شاخه علمی که مشتق از جامعه‌شناسی است امروز کاربرد فراوان دارد. به عبارت دیگر، مددکاری اجتماعی به عنوان شاخه کاربردی جامعه‌شناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. همان طور که می‌دانیم، جامعه‌شناسی دارای دو جنبه است:
١ـ جنبه نظری(تئوریک) ٢ـ جنبه عملی یا کاربردی، که مددکاری اجتماعی بیشتر به جنبه کاربردی جامعه شناسی می‌پردازد.(ص١۶٣)
درمبحث مددکاری اجتماعی، مفهوم رفاه اجتماعی که به سه بخش، رفاه اجتماعی، مددکاری اجتماعی و خدمات رفاه، تأمین اجتماعی تقسیم می‌گردد. در ادامه بحث انواع مددکاری اجتماعی مانند؛ مددکاری اجتماعی فردی، مددکاری گروهی، سازماندهی، توسعه یا مددکاری جامعه‌ای، مدیریت رفاه اجتماعی، تحقیق در رفاه اجتماعی، کنش یا اقدام اجتماعی.
از مباحث دیگر فصل مذکور، عوامل مؤثر در تغییر فلسفه و روش مددکاری اجتماعی، چگونگی بررسی مورد، که این قسمت دارای اهمیت است زیرا هنگام مراجعه مددجو به سازمان بهزیستی، مددکار برای کمک به وی نکاتی را باید مورد توجه قرار دهد. مانند: مراجعه به موقع و سر وقت حاضر شدن مددکاری اجتماعی، جلب اعتماد، احترام، تفاهم، رازداری، تا بتواند به راحتی و در کوتاه‌ترین زمان به مورد خویش یاری رساند. از دیگر مباحث فصل به وظایف و ویژگی‌های مددکار اجتماعی و روش‌های مختلف کار وی می‌توان اشاره کرد.
فصل نهم، مددکاری اجتماعی ـــ خدمات و رفاه خانواده؛ در این فصل نویسنده در ابتدا به این نکته اشاره می‌کند که خانواده از منظر مددکاری اجتماعی کمک به فرد مددجو و اعضای خانواده او در به دست آوردن روابط هماهنگ در زندگی خانوادگی است. بنابراین این فصل بیشتر بر خدماتی اشاره دارد که مددکار ی اجتماعی در جهت رفاه خانواده انجام می‌دهد؛ مانند خدمات به سالمندان، جمعیت، رفاه و تأمین اجتماعی که “هدف از طرح موضوع جمعیت، رفاه و تأمین اجتماعی دستیابی به حقایقی در ارتباط با خلق و ارتقای شرایط اجتماعی ـــ جمعیتی پویا بین اعضای جامعه جهت تکمیل توسعه ملی به طور عام و توسعه رفاه اجتماعی به طور خاص است. جهت نیل به اهداف فوق، شرایط عدالت اجتماعی در چارچوب سلامت، اخلاق، تأمین و آرامش اجتماعی نیز باید مورد توجه قرار گیرد.”(ص٢١٢) و در نهایت نیز سالمندی و تأمین اجتماعی و ارائه راهکارهایی در جهت بهبود سامان‌بخشی در زمینه خدمات اجتماعی این فصل را پایان می‌دهند.
فصل دهم مددکاری اجتماعی در جهان سوم؛ در این فصل نویسنده نگاهی به وضعیت کشورهای جهان سوم و خدمات رسانی در حوزه مددکاری اجتماعی دارد. از مبحث‌های این فصل می‌توان به وظایف مددکاران، آموزش و سازماندهی، مراقبت از سالمندان در کشورهای جهان سوم و درنهایت بیماران و از کار افتادگان.