نظریه و نقد رمان تاریخی فارسی

نظریه و نقد رمان تاریخی فارسی

برخورد جلوه‌های تجدد اروپایی با جامعه‌ی سنتی ایران در سال‌های منتهی شونده به انقلاب مشروطیت، موجد بحرانی همه‌جانبه در نظام اجتماعی و فرهنگی می‌شود. روشن‌فکرانی که از دل این بحران سر برمی‌آورند، برای برانگیختن تردید نسبت به کارایی نظام موجود، پرسش‌هایی را مطرح می‌کنند. شکل‌های تازه‌ی ادبی ـ مثل مقالات روزنامه‌ای، رمان و نمایش‌نامه ـ طرز بیان این روشن‌فکران برای مطرح کردن تردیدها و تلاش برای یافتن پاسخی به پرسش‌های برانگیخته شده است. بحث رمان نویسی در ایران در سال‌های ۱۲۵۰ شمسی در نامه‌ی میرزا فتحعلی آخوندزاده به میرزا آقا تبریزی مطرح شد. او «فن رمان را متضمن فواید ملت و مرغوب طبایع خوانندگان» دانسته بود و به دو ویژگی رمان ـ آموزندگی و سرگرم کنندگی ـ اشاره کرده بود. آن‌گاه مترجمان نخستین رمان‌های اروپایی در عصر قاجار، در مقدمه‌هایی که بر ترجمه‌های خود نوشتند کوشیدند، با تعریف نوع ادبی جدید رمان و کارکردهای آن، این نوع را به روشن‌فکران ایرانی معرفی کنند. رمان‌واره‌هایی که در عصر مشروطه نوشته می‌شود ـ مثل سیاحت نامه ابراهیم پیک اثر زین العابدین مراغه‌ای یا مسالک المحسنین نوشته‌ی عبدالرحیم طالبوف ـ ساختی سفرنامه‌ای دارند: در دوره‌ای پر از تغییر و تحول، قهرمان داستان نمونه‌ی فرد روشن‌بینی است که از عزلت به درآمده تا با گشت و گذار در عرصه جامعه، نابهنجاری‌ها را بنمایاند و ضمن مقایسه‌ی آن‌ها با نظام زندگی ممالک پیشرفته، لزوم تغییر آن‌ها را گوش‌زد کند.اما با فرو نشستن شور و شوق مشروطیت، در آستانه‌ی ورود به ۱۳۰۰ شمسی، شاهد پیدایش رمان تاریخی و رمان زندگی شهری هستیم. این رمان‌ها، که مرحله‌ی آغازین رمان نویسی ایران را می‌نمایانند، از آن چنان ارزش ادبی برخوردار نیستند که خواندنشان خواننده‌ی امروز را راضی کند. اما این رمان‌ها ضمن بازنمایی هنجارهای ادبی یک دوره‌ی تاریخی، از ارزش‌های انکار ناپذیر جامعه شناختی برخوردارند. محمدغلام در تز دکترای خود، رمان تاریخی، به نقد و تحلیل رمان‌های تاریخی فارسی از ۱۲۸۴ تا ۱۳۳۲ می‌پردازد. او کتاب خود را در سیزده فصل تنظیم کرده است. در مقدمه از رمان‌هایی که برای بررسی برگزیده و از ملاک ها و معیارهای خود می‌گوید. فصل اول و دوم به کلیاتی درباره‌ی تاریخچه‌ی رمان و تعاریف و ویژگی‌های رمان تاریخی می‌گذرد. کلیاتی که می‌تواند در یک تز دانشگاهی بیاید اما وقتی این تز به شکل کتاب منتشر می‌شود، کارایی خود را از دست می‌دهد. نویسنده از فصل سوم وارد بحث رمان تاریخی ایران می‌شود و زمینه‌های شکل‌گیری و عوامل شکوفایی و رکود آن را بررسی می‌کند. در فصل چهارم، براساس تحلیل اجمالی بیست رمان تاریخی، تاریخچه‌ای از سیر تالیف رمان‌های تاریخی فارسی ارایه می‌شود. فصول پنجم تا یازدهم بررسی جزء نگارانه و پر حوصله‌ای از هفت رمان تاریخی است. فصل‌های دوازده و سیزده، به مقایسه‌ی رمان‌ها با یکدیگر و نتیجه‌گیری کلی می‌گذرد. کتاب با نمایه و سه فهرست منابع تکمیل می‌شود.

رمان تاریخی ماخذ دقیق و مناسبی برای آشنایی بیشتر با مراحل اولیه‌ی تکوین رمان فارسی است.