دفتر روشنایی

دفتر روشنایی

«دفتر روشنایى»، کتابى است به زبان فارسى، به قلم محمدرضا شفیعى کدکنى. اصل این کتاب با نام«کتاب النور»، به زبان عربى و نوشته محمد بن على سهلگى است که یکى از کتاب‏هاى مهم در شناخت احوال و اقوال بایزید مى‏باشد. استاد محمدرضا شفیعى کدکنى، در مقدمه‏ى چهل صفحه‏اى خود مطالبى را به رشته تحریر درآورده که مهم‏ترین آنها عبارتند از: عرفان نگاه هنرى به الهیات، شطح در عرفان و شطح‏هاى بایزید، مسئله معنى در این گزاره‏ها، عبور به‏سوى ناممکن از روى پل زبان، زبان بایزید و زبان این گزاره‏ها، هویت تاریخى بایزید، جایگاه بایزید در عرفان ایرانى، بایزید و شاگردى امام صادق(ع)، سهلگى مؤلف کتاب النور، عطار و کتاب النور، در باره‏ى معراج بایزید، در باره‏ى نسخه کتاب‏خانه ظاهریه، اسناد کهن در باره بایزید و حدود سال تألیف. مترجم در باره ماجراى ترجمه«کتاب النور» به زبان فارسى، چنین نوشته است: «این کتاب محصول جنبى کتاب دیگرى است که آن کتاب، خود، محصول جنبى یک کار دیگر است. حقیقت امر این است که در تصحیح«تذکرة الأولیاء» عطار که سالیان دراز وقت مرا گرفته است، همواره کوشیده‏ام منابع اصلى عطار را جست‏وجو کنم تا اطمینان حاصل شود که صورت درست هر عبارت کدام است و در میان حدود بیست نسخه کهنى از«تذکرة الاولیاء» که اساس پژوهش من بوده است، حق با کدام نسخه یا با کدام مجموعه از نسخه‏هاست. در بخش بایزید بسطامى«تذکرة الأولیاء»، مهم‏ترین منبع عطار، بى‏گمان، «کتاب النور» سهلگى بوده است؛ یعنى متن عربى همین کتابى که اینک شما ترجمه آن را با عنوان«دفتر روشنایى» در اختیار دارید. وقتى به مقابله بخش بایزید«تذکرة» و«کتاب النور» پرداختم، متوجه شدم که استاد عبد الرحمن بدوى، ناشر دانشمند کتاب، به دلایلى چند، از عهده تصحیح متن برنیامده است و کمتر بخشى از بخش‏هاى«کتاب النور» چاپ ایشان، از خطاهاى عجیب و غلطخوانى‏هاى مصحح برکنار مانده است. ناچار شدم که به تصحیح مجدد«کتاب النور» بپردازم و با استفاده از نسخه کتاب‏خانه ظاهریه دمشق- که نسخه‏اى است بسیار درست و کهن‏تر از نسخه‏هاى اساس کار استاد بدوى و متأسفانه در دست‏رس آن استاد بزرگ نبوده است- کتاب را از نو تصحیح انتقادى کنم و این کار سرانجام به سامان رسید... وقتى سرگرم تصحیح متن عربى«کتاب النور» بودم، متوجه شدم که جاى ترجمه این کتاب در زبان فارسى؛ یعنى زبان خود بایزید، خالى است. یک شب، ساعت دو و نیم بعد از نیمه‏شب، از خواب برخاستم و تصمیم گرفتم تا ترجمه این کتاب را تمام نکنم به هیچ کارى نپردازم و چنین شد. در اندک زمانى این ترجمه سامان یافت و همین است که اکنون در برابر شماست. مواردى که این ترجمه با چاپ استاد بدوى تفاوت‏هایى دارد، حاصل تغییراتى است که در تصحیح مجدد متن پیش آمده است». استاد شفیعى کدکنى در باره«کتاب النور» و نحوه کار خویش چنین مرقوم نموده است: «هر کس درین کتاب دقت کند چند مورد عبارات تکرارى خواهد دید. حذف این موارد تکرارى را روا نداشتم، زیرا خیانت به ساختار کتاب بود. آیا مؤلف، خود، مرتکب این تکرار شده است یا کاتبان؟ تصمیم‏گیرى درین باره بسیار دشوار است. ترجیح دادم چیزى در حدود نیم صفحه تا یک صفحه بر حجم کتاب افزوده شود، ولى ترکیب اصلى آن محفوظ بماند. گاهى این تکرارها به دلیل تفاوت سلسله راویان است؛ مثلا در نقل عبارت: «انسلخت من نفسى کما ینسلخ الحیة من جلدها ثم نظرت الى نفسى فاذا انا هو»، که عطار ترجمه‏اى آمیخته به تفسیر از آن ارائه داده و مى‏گوید: «از بایزیدى بیرون آمدم چون مار از پوست، پس نگه کردم عاشق و معشوق و عشق یکى دیدم که در عالم توحید یکى توان بود»(تذکره / ١   ١۶٠ ) و در ترجمه ما چنین است: «از خویشتن خویش بیرون آمدم آن‏گونه که مار از پوست، پس در خویشتن نظر کردم، خویشتن را او دیدم»، این عبارت در دو جاى«کتاب النور»(بندهاى  ١٣٠  و  ٣٧۴ ) تکرار شده است، اما زنجیره راویان این قول در هر کدام از موارد متفاوت است. شاید حکمت این‏گونه تکرارها در همین تفاوت زنجیره راویان باشد... خواننده این کتاب چند نکته را همواره باید پیش چشم داشته باشد:  ١ . آنچه در متن عربى«النور» نقل شده، احتمالا ترجمه گفتار بایزید است و همین ترجمه عربى هم در دست کاتبان و نسخه‏نویسان، تغییرات بى‏شمارى به خود دیده و بسیارى از ابهامات متن عربى، نتیجه نقص روایت کاتبان است؛  ٢ . از اصل سخن بایزید که به عربى ترجمه شده است، جز یکى دو جمله یا شبه جمله، به فارسى چیزى باقى نمانده است؛  ٣ . دفتر روشنایى، صورت تغییر شکل یافته سخن‏هاى بایزید است که از فارسى کهن قومسى به عربى رفته و بعد از تحریفات و نقص‏هایى که در نسخه‏ها دیده مى‏شود، به فارسى ترجمه شده است... با همه این تحولات و دگرگونى‏ها و حتى افتادگى‏ها و نقص‏ها، دفتر روشنایى براى دوست‏داران تجربه عرفانى، ارزش‏هاى ویژه خود را دارد و من به همه خوانندگان این کتاب توصیه مى‏کنم که آن را از مقوله رمان‏هاى دانیل استیل و یا کتاب حسین کرد شبسترى تلقى نکنند که در دو ساعت مى‏توان دویست صفحه آن را خواند و مدعى شد که خواندم و چیز مهمى نداشت. مهم‏ترین اتفاق فرهنگى در سراسر دوره اسلامى ایران، ظهور پدیده‏اى است به نام عرفان و در سراسر تاریخ عرفان ایرانى اگر دو سه چهره نادر و استثنایى ظهور کرده باشند، یکى از آنها بایزید بسطامى است و این کتاب، حرف‏ها و حکایات اوست. سرسرى از کنار آن نباید گذشت. مى‏توان آن را به یک سوى نهاد و گفت: «بى‏فایده است»، ولى اگر قرار باشد که خوانده شود، نوع خواندن آن با خواندن رمان‏هاى دانیل استیل قدرى متفاوت خواهد بود... سنت مؤلفان کتب تصوف تا حدود قرن پنجم، همواره، بر این بوده است که در نقل وقایع و نیز روایت اقوال مشایخ، همان اسلوبى را رعایت کنند که علماى حدیث در نقل فرمایشات رسول(ص)؛ بنابراین، در نقل هر حکایت یا عبارت، زنجیره کسانى که آن عبارت را تا عصر مؤلف رسانیده‏اند، محفوظ است. درین کتاب، در بخش اعظم حکایات و روایات، زنجیره ناقلان آنها حفظ شده است و در مواردى که این اسلوب رعایت نشده است احتمال آن هست که در نسخه اساس که به خط مؤلف بوده است، آن زنجیره ناقلان ثبت شده باشد و کاتبان قرن‏هاى بعد، بعضى موارد را ننوشته باشند. هم‏چنین در بسیارى از موارد که این زنجیره، به ظاهر حفظ شده است اگر تحقیق شود، ممکن است نام‏هایى افتاده و یا حذف شده باشند یا صورت درست نام‏ها با آنچه در اصل نوشته مؤلف بوده است، تفاوت داشته باشد. همه این احتمالات ممکن است. به دلیل همین ویژگى، خواننده این ترجمه، گاه مجبور است دو یا سه سطر عباراتى را ازین دست- که: «فلان گفت از فلان شنیدم که فلان مى‏گفت در فلان شهر از فلان کس شنیدم که...»- بخواند تا به اصل حکایت یا اصل سخن بایزید برسد. حذف این زنجیره، کار دشوارى نبود، اما براى آنکه اصالت متن حفظ شود و خواننده فارسى‏زبان، متن کامل«کتاب النور» را در اختیار داشته باشد، از حذف زنجیره راویان پرهیز کردم. کسانى که حوصله عبور ازین زنجیره نام‏ها را نداشته باشند، به‏راحتى مى‏توانند خود را به اصل حکایت یا متن سخن بایزید برسانند.» مترجم پس از پایان ترجمه متن«کتاب النور»، زیر عنوان«پیوست‏ها»، دو پیوست را ذکر نموده است:  ١ . «معراج بایزید از کتاب القصد الى الله، تألیف ابو القاسم العارف»؛  ٢ . «ذکر سلطان العارفین ابو یزید قدس سره»، برگرفته از رسائلى منسوب به خواجه عبد الله انصارى. هم‏چنین در ذیل عنوان«تعلیقات»، به شرح کلمات و عبارات دشوار و ذکر موارد اختلاف نسخ پرداخته است و در زیر عنوان«فهرست اعلام»، فهرست اعلام دفتر روشنایى و اعلام پیوست دوم را ذکر کرده است. فهرست محتویات کتاب، در آغاز آن ذکر شده است.