نظری به نظام اقتصادی اسلام

نظری به نظام اقتصادی اسلام

كتاب حاضر ، يكي از آثار قلمي متفكر شهيد استاد مرتضي مطهري است كه پس از شهادت ايشان به چاپ مي رسد و مشتمل بر يك مقدمه و هشت بخش است .

مقدمه خود از دو قسمت تشكيل شده ، مقاله اي تحت عنوان \" نظري به اقتصاد اسلامي \" و بخشي درباره \" اقتصاد سالم \" . بخش اول اين كتاب در تعريف اقتصاد و مفاهيم اقتصادي است . در بخش دوم درباره \" مالكيت از نظر فلسفي \" سخن رفته . بخشهاي سوم و چهارم را بحث درباره \" ارزش \" و \" ارزش اضافي \" تشكيل مي دهد .

 در بخش پنجم سرمايه داري و سوسياليسم از ديدگاه اسلام مورد بررسي قرار گرفته اند .

بخش ششم را \" رساله هاي اقتصادي \" تشكيل مي دهد كه مشتمل بر سه رساله است : \" مالكيت زمين از نظر اسلام انفال \" ، مسأله ارث ، سوسياليسم . بخش هفتم نوشته هايي است پيرامون \" اسلام و اقتصاد \" . \" يادداشت نظري به نظام اقتصادي اسلام \" كه خلاصه و كلاسه فشرده اي است

 از مطالب كتاب ، بخش هشتم و آخرين بخش اين كتاب را تشكيل مي دهد . استاد شهيد در حاشيه نسخه دستنويس خود ، عناوين و خلاصه هايي از مطالب متن را نگاشته اند . اين عناوين و خلاصه ها را فهرست مشروح كتاب قرار داديم . چنانكه از نسخه دستنويس بر مي آيد ، آن متفكر گرانقدر دوبار متن نوشته شده را مورد مطالعه و تأمل قرار داده اند ، زيرا متن با قلم خودنويس نگارش يافته و در حاشيه آن دو نوع اضافات يكي با قلم خودنويس و ديگري با خودكار آبي مشاهده مي شود ، و اين دومي نشان مي دهد كه استاد شهيد در اواخر حيات مبارك خود نيز آن را مورد مطالعه قرار داده اند چرا كه تنها در سالهاي آخر حيات بود كه ايشان با خودكار مي نوشتند و قبل از آن فقط با قلم خودنويس مي نگاشتند . به هر حال اين اضافات كه همه در تأييد و تكميل نظرات قبلي بوده است به تناسب و همان طور كه خود ايشان مشخص كرده اند

در متن يا پاورقي ذكر گرديدند . قبلا كتابي تحت عنوان \" بررسي اجمالي مباني اقتصاد اسلامي \" به نام استاد شهيد به چاپ رسيده است كه به دلائلي انتشار آن متوقف گرديد . كتاب مذكور اشكالاتي از نظر نحوه تنظيم به شرح ذيل داشت : . 1 بر برخي مطالب استاد پاورقيهاي نسبتا مشروح زده شده و يا اضافاتي در متن به عمل آمده بود در داخل كروشه و به طور مشخص كه صرف نظر از لزوم يا عدم لزوم آن پاورقيها و اضافات ، اين روش مورد تأييد \" شوراي نظارت بر نشر آثار استاد شهيد \" نيست

 و شورا در تنظيم آثار استاد چنين حقي براي خود قائل نيست و معتقد است اين روش اصالت آثار استاد را مخدوش مي سازد . . 2 در برخي موارد كه استاد اشاره اي به مباني فلسفي مسائل اقتصادي داشتند و بحث صرفا جنبه فلسفي داشت نه جنبه اقتصادي ، آن بحث به مثابه يك بحث اصلي تلقي شده و اضافاتي در متن يا پاورقي اعمال گرديده بود ( مانند بحث \" در حقيقت اعتبار \" در بخش \" مالكيت از نظر فلسفي \" . همچنين در برخي موارد كه استاد اشاره اي به مباني حقوقي مسائل اقتصادي داشتند

و بحث صرفا جنبه حقوقي و يا حقوقي و فلسفي داشت دستنويسهاي ديگر استاد نيز نقل شده بود ( مانند نقل رساله حق و حكم ) در حالي كه همان مقدار كه استاد به بحث پرداخته بودند كافي به نظر مي رسيد . اين امر باعث گرديده بود كه كتاب مذكور انسجام مطلوب را نداشته و گاه از موضوع اصلي خود خارج شده باشد . . 3 در مواردي ميان دستنويسها تلفيق صورت گرفته بود كه اين روش نيز مورد تأييد \" شوراي نظارت \" نيست ، زيرا در تلفيق ، احتمال تحريف سهوي وجود دارد

و ما در عدم حضور استاد چنين حقي نداريم . البته در تلفيقهاي مذكور تحريفي رخ نداده بود . . 4 در مواردي دستخط استاد اشتباه خوانده شده بود كه البته اين اشتباهات ، مغير معني نبوده است . لازم به ذكر است كه كتاب حاضر مشتمل بر مطالبي است كه كتاب مذكور فاقد آن بود . از جمله در باب ارزش و اضافه ارزش ، استاد شهيد كتاب \" اصول علم اقتصاد \" را كه از متون ماركسيستي و در واقع خلاصه اي از كتاب \" كاپيتال \" ماركس است صفحه به صفحه نقد و بررسي نموده اند كه اين بخش در كتاب مذكور موجود نيست ، با اين استدلال كه اينها بحث در جزئيات است و اين كتاب عهده دار بحث در كليات است . همين طور است وضع رساله \" سوسياليسم \" كه در كتاب حاضر در بخش \" رساله هاي اقتصادي \" آمده است و البته صرفا جنبه اقتصادي ندارد ، جنبه جامعه شناسي و فلسفه تاريخ نيز دارد . همچنين در آن كتاب در بخش \" رساله هاي اقتصادي \" بحثي تحت عنوان \" بيمه \" آمده بود

 كه مشتمل بر دو سخنراني آن متفكر شهيد در انجمن اسلامي پزشكان بود . متن كامل و تصحيح شده آن بحث قبلا در كتاب \" مسأله ربا ، به ضميمه بيمه \" كه توسط \" شوراي نظارت \" به چاپ رسيده منتشر شده است . گذشته از يادداشتهاي كوتاهي كه در حد فيش برداري است و چند يادداشت كه جنبه اقتصادي آنها ناچيز بود و نقل آنها به \" سلسله يادداشتهاي استاد \" موكول شد و نيز بحث بيمه كه شرح آن گذشت ، در اين كتاب نه تنها هيچ مطلبي نسبت به كتاب مذكور حذف نشده است

 بلكه - چنانكه گفته شد - مطالبي از استاد كه در آن كتاب ذكر آنها لازم ديده نشده بود آورده شده است . ذكر اين نكته ضروري است كه استاد در ضمن نقل برخي اقوال از كتابهاي مختلف ، و در داخل پرانتز مطالبي به نقل افزوده اند . اين اضافات ، به تناسب در داخل نقل قول و يا پاورقي ذكر گرديده است . بديهي است كه اگر استاد شهيد حضور مي داشتند كتابي به مراتب كاملتر از كتاب حاضر ارائه مي دادند ، ولي افسوس كه منافقان تحمل وجود او را نداشتند.